Hoogbegaafdheid bij kinderen brengt specifieke eigenschappen en kenmerken met zich mee, al zal de uiting daarvan per hoogbegaafde verschillen. Niet alle deelkenmerken die je hieronder vindt, hoeven dan ook zichtbaar tot uiting te komen. Bij Gifted People gebruiken we daarom ook het AIS-model om hoogbegaafdheid te omschrijven. Daar waar de deelkenmerken verschillen per hoogbegaafde, zijn de drie hoofdkenmerken van het AIS-model; anders, intens en snel, namelijk wel altijd in de kern aanwezig.

Belangrijke deelkenmerken van hoogbegaafdheid die je bij hoogbegaafde kinderen kunt herkennen zijn in ieder geval de volgende:

1. Nieuwsgierigheid en kritische ingesteldheid

Hoogbegaafde kinderen hebben en stellen bovengemiddeld veel vragen. Ze willen graag weten waarom dingen zijn zoals ze zijn. Ze zetten vraagtekens bij hoe dingen ‘altijd’ gedaan worden, stellen regels, tradities en de gevestigde orde ter discussie en kunnen in de klas de juf/meester terechtwijzen als ze iets zeggen wat niet klopt of incompleet is. Als dat vaker voorkomt, verliezen hoogbegaafde kinderen ook het vertrouwen in een leerkracht wat hun leerproces in de weg staat. Vanwege de nieuwsgierigheid kunnen ze daarnaast uit interesse onbeleefde vragen stellen en niet begrijpen waarom anderen die vragen vervelend of kwetsend vinden, of waarom je dat niet mag vragen;

2. Voorsprong in de ontwikkeling

Een belangrijk kenmerk van hoogbegaafdheid bij een kind is het voorlopen in de ontwikkeling. Dit kan zich uiten in de vorm van het eerder kunnen praten, of later maar dan wel meteen met volzinnen. Alsof er gewacht is tot ze het goed genoeg konden. Het kan zich ook uiten in het eerder lopen of later lopen, maar dan zonder vallen en opstaan en sommige hoogbegaafden slaan de kruipfase geheel over.

Een hoogbegaafd kind heeft in vergelijking met leeftijdsgenoten een uitgebreidere woordenschat, ze kunnen vaak al vroeg lezen en lezen over het algemeen meer en vaker dan andere kinderen. Meestal willen ze uit zichzelf letters en cijfers leren en omdat ze autodidactisch (zelflerend) zijn, hebben ze zichzelf soms al de lesstof aangeleerd die in de eerste schoolklas nog behandeld gaat worden;

3. Ongebruikelijk goed geheugen

Hoogbegaafde kinderen kunnen gemakkelijk gebeurtenissen en informatie onthouden, vooral dat wat hun interesse heeft of wat indruk heeft gemaakt. Zo onthouden ze bijvoorbeeld dingen die ze op heel jonge leeftijd hebben meegemaakt en wat andere kinderen niet onthouden zouden hebben. Ze kunnen zich precies herinneren wat je een keer gezegd of beloofd hebt en bijna woord voor woord een gesprek reproduceren. Hierdoor kunnen ook conflicten ontstaan met ouders en leerkrachten omdat er een afspraak of belofte niet wordt nagekomen of omdat de oudere iets ontkent waar een hoogbegaafde kind van overtuigd is;

4. Leergierig en breed geïnteresseerd

Hoogbegaafden hebben een groot verlangen naar het vergaren van kennis en nieuwe informatie. Sommige hoogbegaafde kinderen focussen zich daarom (tijdelijk) helemaal op één onderwerp. Ze kunnen hier dan volledig in opgaan, wat obsessief kan overkomen, en een extreem lange aandachtsspanne tonen. Dit wordt soms als autistisch gedrag bestempeld. Andere kinderen wisselen van de ene naar de andere interesse. Het wordt hen vooral verweten dat ze ongeorganiseerd en chaotisch zijn en dat ze ‘nooit iets afmaken’.

Vanwege de leergierigheid (en nieuwsgierigheid) voeren hoogbegaafde kinderen soms ook experimenten uit die voor ouders minder gewenst zijn. Zo halen ze bijvoorbeeld de broodrooster of de televisie uit elkaar omdat ze willen weten hoe het in elkaar zit. Als ze dat eenmaal weten, verliezen ze er weer net zo snel hun interesse in;

5. Sterke fantasie en creativiteit

Dit kenmerk kan op verschillende manieren tot uiting komen. Van het hebben van denkbeeldige vriendjes tot het volledig kunnen opgaan in hun eigen wereld en fantasieën. De denkbeeldige vriendjes worden soms overigens zo serieus genomen, dat ouders zich zorgen gaan maken. In de meeste gevallen is dit slechts een uiting van de verbeeldingskracht en is zorgen maken niet nodig.

Hoogbegaafde kinderen kunnen daarnaast zo opgaan in hun gedachten of dagdromen dat ze niet meer merken wat er in hun omgeving gebeurt. In het verlengde van de creativiteit hebben hoogbegaafden vaak ook een opmerkelijk en associatief gevoel van humor. Dit kan zich uiten in woordgrapjes, het opmerken van inconsistenties en nuances die leeftijdsgenootjes vaak ontgaan. Leeftijdgenoten snappen de grappen van hoogbegaafde kinderen ook vaak niet, en andersom geldt dat net zo. De creativiteit kan zich daarnaast uiten in de manier waarop een hoogbegaafd kind bepaalde taken en opdrachten aanpakt en de manier waarop tot bepaalde antwoorden en conclusies wordt gekomen;

6. Asynchrone ontwikkeling

De ontwikkeling van een hoogbegaafd kind loopt vaak asynchroon, wat wil zeggen dat ze uit de pas lopen met zichzelf. Ze kunnen bijvoorbeeld al zien hoe ze iets willen, al weten hoe iets moet, maar nog niet de verfijnde motoriek hebben om het te maken. Hierdoor kan frustratie ontstaan. Ook omdat ze van zichzelf verwachten dat ze het al moeten kunnen. Deze asynchrone ontwikkeling uit zich ook in het cognitief al verder zijn dan de sociale en emotionele ontwikkeling. Daardoor kan een hoogbegaafd kind heel verstandig en wijs overkomen en vergeten ouders en leerkrachten nog wel eens dat deze kinderen nog steeds bepaalde sociale en emotionele ondersteuning nodig hebben;

7. Complex en divergent denken

Hoogbegaafden hebben een andere manier van denken en een voorkeur voor ingewikkelde taken. Ze denken vaak moeilijker dan nodig waardoor ze moeite kunnen hebben met simpele taken, vragen en opdrachten. Hoe makkelijker bepaalde vragen en antwoorden zijn, des te groter de kans dat er fouten worden gemaakt. Onder andere omdat hoogbegaafden dan denken dat het antwoord wat ze in gedachten hebben ‘te makkelijk is’ en op zoek gaan naar een ander antwoord. Of ze kunnen hun aandacht er niet bij houden omdat het ‘saai’ wordt gevonden.

Vanwege het divergent denken, worden soms ook tot antwoorden gekomen die niet de bedoeling waren, maar ook niet per se fout zijn. Of er wordt op een andere manier tot een bepaald antwoord gekomen en niet zoals de bedoeling was. Hier worden ze soms door leerkrachten op afgestraft wat het zelfvertrouwen beschadigd. Hoogbegaafden kunnen bovendien snel verbanden leggen en daarmee tot onverwachte en ongewone inzichten en oplossingen komen. Ze halen daarnaast ook plezier uit het bedenken van complexe spelletjes, waar leeftijdsgenoten vaak weinig van begrijpen. Dit kan leiden tot wederzijdse frustratie;

8. Hoogsensitiviteit en intensiteit

Vanwege de bovengemiddelde sensitiviteit ervaren hoogbegaafden meer prikkels, ze ervaren deze prikkels intenser en ze worden ook bovengemiddeld aangetrokken tot bepaalde prikkels. Hoogbegaafde kinderen zijn zich vaak al vroeg bewust van de eigen emoties en wanneer ze deze uiten, worden ze door de omgeving regelmatig bestempeld als ‘te’. Denk aan te emotioneel, te gevoelig, te overdreven, te perfectionistisch of te kritisch.

Hoogbegaafde kinderen snappen en voelen vaak goed aan wat er om hen heen gebeurt maar kunnen nog niet altijd met de bijbehorende emoties omgaan. Bijvoorbeeld de onmacht en het verdriet als een klasgenoot gepest wordt, of als ze horen over bosbranden of dierenleed. De kenmerkende gevoeligheid kan er ook voor zorgen dat ze zich snel gekwetst voelen door kritiek of feedback van een leerkracht als ze iets fout hebben gedaan. Voor hoogbegaafde kinderen geldt overigens specifiek dat veel van wat ze doen met een grotere intensiteit gedaan wordt dan leeftijdsgenoten. Deze intensiteit is ook terug te zien in emotionele uitbarstingen en rivaliteit met broers en zussen;

9. Sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel

Hoogbegaafden hebben een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel en kunnen intens reageren op iets wat oneerlijk, onredelijk of onrechtvaardig voelt of niet klopt met wat is afgesproken. Hierdoor kunnen machtsstrijden ontstaan met ouderen. Ze zijn sterk overtuigd van wat ze geloven en kunnen zeer gedreven overkomen. Hoogbegaafde kinderen maken zich vaak eerder druk om regels en gedragingen en vinden het moeilijk om om te gaan met de tegenstrijdigheden en oneerlijke zaken die ze signaleren in de wereld om hen heen.

Omdat hoogbegaafden voorlopen in hun ontwikkeling, een ander gevoel voor humor hebben en op een andere manier denken en de wereld ervaren, wordt soms onterecht gedacht dat er een sociale ontwikkelingsachterstand is. Bijvoorbeeld omdat de communicatie met klasgenoten moeilijk gaat. Het is alleen vaak juist de ontwikkelingsvoorsprong die de communicatie bemoeilijkt. Zo gebruiken hoogbegaafde kinderen moeilijkere woorden en begrippen en hebben ze andere interesses dan leeftijdsgenoten. 

Vanwege het voorlopen, hebben ze bovendien te hoge verwachtingen van vriendschappen en voelen ze zich vaak onbegrepen, waardoor ze teleurgesteld kunnen raken. Ze raken ook relatief snel verveeld van vriendjes, vriendinnetjes en spelletjes omdat ze zich sneller ontwikkelen in het spelen. Hoogbegaafde kinderen hebben meer intellectuele prikkels nodig en die kunnen leeftijdsgenoten vaak niet bieden. Samenspelen met leeftijdsgenoten, is daarom niet altijd een succes.

De sensitiviteit van een hoogbegaafd kind kan daarnaast in de thuissituatie meebrengen dat ze heel goed kunnen aanvoelen wat er van hen verwacht wordt of wat een ouder bijvoorbeeld nodig heeft. Wanneer een hoogbegaafd kind merkt dat een ouder emotioneel niet lekker in het leven staat, zal het instinctief een zorgende rol op zich nemen. Als gevolg komt het hoogbegaafde kind niet toe aan de eigen emotionele ontwikkeling en gaat het zichzelf wegcijferen om één of beide ouders te plezieren. Alice Miller schreef hier ook over in het boek ‘Het drama van het begaafde kind’.

Daarnaast kan de ontwikkelvoorsprong bij hoogbegaafde kinderen er voor zorgen dat de executieve functies niet volledig worden benut. Doordat kinderen in diverse situaties minder tijd nodig hebben om lesstof eigen te maken, kan dat ertoe leiden dat ze meer moeite hebben met het inbouwen van routines, prioriteiten stellen en het organiseren van werk. Dat kan op een later moment een negatieve impact hebben als je je executieve functies wel nodig hebt.